200vet deiz-ha-bloaz ganedigezh Fañch an Uhel
1821-2021
Fañch an Uhel zo bet ganet e Plouared d’ar 6 a viz Even 1821 ha marvet e Kemper d’ar 26 a viz C’hwevrer 1895.
Dedennet e oa gant al lennegezh hag ez eas da gelenner. Goude bezañ lakaet da voullañ ar mister kozh « Santez Trifina hag ar Roue Arzhur » e c’houlennas digant ministrerezh an deskadurezh kefridi da zastum danevelloù kozh Breizh, e Bro-Dreger dreist-holl. Embann a reas e labour e div levrenn « Gwerzioù Breiz-Izel » e 1868 ha 1874.
E 1881 e voe anvet da virour e Dielloù Penn-ar-Bed.
Savet e voe un delwenn en e enor e 1906 a c’heller gwelet war blasenn Plouared. Beziet eo e bered Plouared.
Bep miz e kinnigimp unan eus ar c’hontadennoù bet dastumet gantañ hag embannet e pemp levrenn gant Al Liamm adalek 1984 betek 1994. Menegiñ a reomp ivez amañ labour prizius Joseph Ollivier (1878-1946) en deus renablet en un doare skiantel kontadennoù an Uhel.
Kontadenn miz Even 2021: Ar skorn hag al Laouenan
Ar skorn hag al Laouenan
Ur wech e oa, ur wech e vo
Komañsamant an holl gaozoù
N'eus na mar na marteze
En deus tri zroad an trebez.
Ur wech, en amzer gozh, pell 'zo, pell 'zo, e savas un disput etre ar Skorn hag al laouenan. N'am eus ket klevet, ha n'ouzon ket abalamour da betra.
- Me a deuio a-benn ac'hanout ! eme ar Skorn.
- Gwelet e vo ! eme al Laouenan.
Ma skornas an noz-se da faoutañ ar vein. An dewarlerc'h, ar Skorn, o welet al Laouenan bev-mat ha sart-mat :
- Pelec'h, emezañ, 'oas-te an noz tremen?
- 'Lec'h ma oa ar merc'hed oc'h ober kouez.
- A ! Ya, mat, fenoz me az tapo.
- Gwelet e vo!
An noz-se e skornas, ken a skrone an dour war an tan. An dewarlerc'h ar beure, al Laouenanig a savas ken bev ha ken sart ha biskoazh.
- Petra, eme ar Skorn souezhet, n'out ket marv c'hoazh?
- 'vel ma welet.
- Pelec'h 'ta oas-te an noz tremen?
- Etre ar wreg hag an ozhac'h!
- Sell pelec'h en em fourr al labous fall-se! Met n'eus forzh, dont a rin a-benn ac'hanout, p'am eus lâret.
An noz-se e skornas, ken a oa em beget ar wreg hag an ozhac'h en o gwele. 'Vit an dro-mañ e tle bezañ graet eus ma mignon al laouenanig, a lâre ar Skorn dezhañ e-unan.
Met p'en gwelas an dewarlerc'h ar beure ken sart ha ken leun a vuhez ha biskoazh, e voe souezhet-mat.
- Pelec'h ar foeltr, emezañ, e aos-te an noz-mañ?
- Etre lost ar vuoc'h hag he revr!
- Ma ! Ma! Sell 'ta pelec'h ! N'eus forzh, an noz-mañ e welfomp c'hoazh ; taol pled mat.
- Ya, ya, c'hoari hardizh!
Al Laouenan a em dennas en un toull en moger ar siminal, tost d'ar fornigell. Ma kavas eno ul logodenn, ha disput etreze ! 'vel n'hallfont ket en em glevet, e voe lâret e vije ur gombat vras an dewarlerc'h etre kement loen pluek ha loen blevek a oa er vro, war Venez Bre.
An deiz merket eus ar beure, kerkent ha ma tiskenn ar yer diwar o c'hlud, ez eont holl etrezek Bre ; pa deue ar saout, an oc'hen, ar moc'h, an deñved e-maez o c'hraoù, ar c'hezeg e-maez ar marchosioù, e kemerent holl ar memes hent, ha den na c'halle o ahrzañ da vont. Ne vije gwelet an deiz-se labous nij ebet war ar maez, na bran, na pig, na moualc'h, na golvan, na pinsin, na laouenanig; na ki, na kazh, na razh, na logodenn ; holl e oant aet da vre. Eno 'vat oa ur gombat ! 'vel na oa bet gwelet biskoazh. A bep tu pluñv ha blev, ha kri h blejadennoù ! 'Oa al loened blevek o vont da c'hounit, pa erruas ivez an Egl. Neuze e voe ur c'hoari all. Hemañ a diskare hag a druilhe holl, tao-ha-taol. Mab ar roue a oa o sellet en prenestr e gastell, ha pa welas kement-se, e tiskennas ha gant un taol sabrenn e torras un askell d'an Egl. Neuze e voe fin d'ar gombat. Al loened pluek o devoa trec'het, hag e voe klevet al Laou o kanañ war dour chapel sant herve, a zo war lein ar menez.
- Bremañ a lâras an Egl da vab ar roue, e vo ret dit ma bevañ e-pad nav miz, gant kig-gad ha kig-klujar.
- Hag e rin, eme mab ar roue, deus ganen d'am falez.
A-benn nav miz goude, e oa yac'h mat an Egl, hag e lâras da vab ar roue :
- Deus ganen bremañ ivez, da welet ma c'hastell.
- Me na c'houlennan ket well, emezañ, met penaos mont? Te a niz dre an aer, ha n'hallin biken da heuilh.
- Deus war ma choug.
Mont a ra war choug an Egl. Hemañ a sav ken uhel en aer, ma teu aon da vab ar roue, hag e lâr :
- Ne c'houlennan ket mont pelloc'h, ma diskenn d'an traoñ.
- Nann ! Nann !Ret eo dit dont betek ma c'hastell , n'omp ket pell ken.
Ha da nijal arre, dreist ar c'hoadoù ha dreist ar mor. Erruout a reont ivez :
- Demat, ma mamm ! eme an Egl.
- Petra, erru out, ma mab kaezh ? Gwall bell out bet oc'h ober da dro ; nec'hamant am boa o welet ne zistroes ket.
- Gwall wasket, mamm baour, ez on bet abaoe ; met setu mab roue Breizh Izel a zo deuet ganen amañ.
- Mab roue Breizh-Izel ! Hennezh a zo amget mat, hag e refomp gantañ ur pred ar gwellañ.
- O! Nann, ma mamm, n'en devo droug ebet ; me a zo bet maget mat e-pad nav miz en e balez, hag am eus eñ pedet da dont ivez da dremen ur pennad amzer en hor c'hastell ; ret e vo ober mat dezhañ.
An Egl en devoa ur c'hoar hag a oa koant...ken a oa koant a-walc'h. Mab ar roue he gwelas, hag a c'hoantaas he c'haout da bried. Met an hini gozh a lâras ne oa ket honnezh evit e veg. Setu ne skuizhe ket eno ; bet tri, pevar, pemp, c'hwec'h miz ; ne gomze ket a zistreiñ d'ar gêr. Ma oa eerru skuizh an hini gozh gantañ, hag e lâras e vije ret dezhañ mont d'ar gêr, pe e vije debret. Un deiz e lâras an Egl dezhañ :
- Eomp da c'haori bouloù, da dremen an amzer.
- Y a-walc'h, eme egile.
- Petra a vo ar gopr?
- Da c'hoar, mar gonezan, ha ma buhez mar kollan.
- Lâret eo ; eomp da c'hoari.
Mont a reont d'un ale vras, 'lec'h ma oa ar bouloù. Allas ! Pa welas mab ar roue ar bouloù-se ! En houarn e oant, ha pepe hini a boueze pemp kant liv ! An Egl a grogas en e voul, hag a c'hoarie ganti, he zaole en aer, 'vel pa vije un aval. Ar paour-kaezh priñs n'halle ket zoken finval e hini.
- Da vuhez a zo din, eme an Egl.
- Ma revañch a c'houlennan.
- Hag az po; ha koulskoude e oa ket lâret ; warc'hoazh e c'haorifomp adarre.
Ar priñs kaezh a yeas da gaout c'hoar an Egl en ur leñvañ, da gontañ dezhi e doare.
- N'eus forzh, eme homañ, fidel e vefet din?
- Ya, betek ar marv.
- Ma ! Ma lez da ober. Me m'eus ur c'hwezhigell, hag he livo en du, hag he lako neuze e-kichen boul ma breur. Pa grogi enni, n'az po nemet lâret :
«Gavr, kerzh d'az pro ;
Ez out amañ seizh vloaz 'zo,
Tamm houarn n'a teus bet da zebriñ!»
Kerkent e weli anezhi o sevel en aer, hag e yelo d'an Ejipt. Met laka evezh mat da gomer da voul da gentañ.
An dewarlerc'h ez eont arre d'an ale vouloù. Mab ar roue a gomer diouzhtu ar c'hwezhigell, 'vel pa vije ur voul, hag em laka da c'hoari ganti, d'he zeurel en aer, evel ur c'hwezhigell ma oa. Setu souezhet-bras an Egl ha nec'het.
- Petra eo kement-mañ, emezañ.
An Egl a c'haori da gentañ, hag a sko e voul ken uhel, ma voe ur c'hard-eur mat a-raok kouezhañ d'an douar.
- C'hoari kaer ! eme mab ar roue ; d'am zro bremañ.
Hag eñ o lârat goustadik :
«Gavr, kerzh d'az pro ;
Ez out amañ seizh vloaz 'zo,
Tamm houarn n'a teus bet da zebriñ!»
Ha kerkent ar c'hwezhigell o sevel en aer, ken uhel, ken uhel, ken n'he gwelent ken, ha kaer o devoa gortoz, ne gouezhe ket. Aet e oa d'an Ejipt.
- Setu pep a barti ! eme mab ar roue.
Hag an Egl d'ar gêr en ur c'harmat, ha da gontañ e doare d'e vamm, ha da ober e glemmoù : e oa kollet e voul, a oa ken kaer ; n'hallje ken c'hoari p'en dije c'hoant : ur sorserez bennak a oa a-du gantañ.
- Ret eo hen lazhañ, eme an hini gozh, da betra gortoz pelloc'h?
- Met n'am eus ket c'haozh trec'het warnezhañ, ma mamm, hag eo ret din hen ober. Warc'hoazh e c'hoarifomp ur c'hoari all, hag e welfomp penaos en em denno ac'hane.
- It da gerc'hat dour din, n'eus banne ken en ti.
- Hag a zo mat, warc'hoazh ar beure ez efomp.
Hag an Egl da lârat da vab ar roue :
- Warc'hoazh ar beure e vo ret dimp kerc'hat dour d'am mamm, n'eus ken banne en ti.
- Ma ! Vel ma kari ; met diskouez din ar podoù a-raok.
- Sell-int amañ.
Hag an Egl o tiskouez dezhañ daou benton a bemp barrikenn pep hini ; war bep palv-dorn e touge unan anezhe hep poan. Mont a ra ar priñs da gaout c'hoar an Egl, hag eñ nec'het, m'ho ped da grediñ.
- Fidel e vefe din ? A lâras dezhañ arre.
- Ya, betek ar marv !
- Ma ! Warc'hoazh ar beure, pa welfet ma breur o komer e benton, lâret dezhañ : «Ba ! Lez aze ar pentonioù-se, ha ro din un trañch, ur bal hag ur c'hravazh. Da betra ? a lâro neuze. Da betra, da degas ganimp ar feunteun, 'vit ma vefomp kuit da retorn ken alies, genaoueg ! Pa glevo se e kerc'ho an dour e-unan, rak ne c'houlenno ket gwelet dispennañ ar feunteun, na ma mamm ivez.
A dewarlerc'h ar beure :
- Aloñ ! Eomp da gerc'hat dour, eme an Egl.
- Ya, ya pa gari.
- Krog en da benton eta.
- Pentonioù evel-se? Da betra eo mat an traoù-se? Da goll amzer.
- Penaos e fell dit eta ober ?
- Ro din amañ ur c'hravazh, un trañch hag ur bal.
- Da ober petra?
- Da ober petra genaoueg. Da degas ganimp ar feunteun, ma vefomp kuit da retorn ken alies.
- Hola! Hola ! Na vo ket dispennet ar feunteun-se ; ur feunteun ken aker !
- Ma ! Kerzh da gerc'hat dour pa gari neuze, 'vit me n'in ket.
Hag an Egl da gerc'hat dour, gant e daou benton, ha droug ennañ.
- Penaos en em zizober outañ? A lâre an noz-se d'e vamm.
- Hen lakaat ouzh ar ber hag hen debriñ ! eme an hini gozh.
- Nann ! Nann, warc'hoazh m'hen kaso da diskar gwez gant ur vouc'hal goad, hag e welfomp.
Lâret e ra dezhañ kent mont da gousket :
- Hirie am eus graet al labour ma-unan, ha warc'hoazh e vo ivez da dro.
- Petra a zo da oebr warc'hoazh?
- Ma mamm he deus ezhomm koad d'ober tan en he c'hegin, hag e vo ret din mont da diskar un alead gwez-derv a zo aze, hag a-raok kuzh-heol e rankfont bezañ diskaret holl.
- Mar n'eo nemet se ! eme mab ar roue ; met nec'het-bras e oa, evitañ na diskoueze ket bezañ
Mont a ra da gaout c'hoar an Egl adarre.
- Fidel e vefe din, emezi.
- Ya, betek ar marv !
- Ma, warc'hoazh pa vefe erru er c'hoad, gant ho hach koad, lemet ho chupenn, taolet anezhi war drojenn un dervenn gozh a welfet eno, dizolo he gwrizioù, tapet ho hach ha skoet gant ar gwez, hag e welfet petra a c'hoarvezo.
Mont a ra an dewarlerc'h ar beure d'ar c'hoad, e ahch koad gantañ war e skoaz ; lemel a ra e chupenn, he zeurel a ra war drojenn un dervenn gozh, dizolo he gwrizioù, kemer a ra neuze e hach koad :
- Un hach koad, emezañ, evit diskar ar gwez bras-mañ ! N'eus forzh, gwelomp.
Skeiñ a ra un taol gant trojenn ur wezenn, ha kerkent e kouezh, gant un drouz vras.
- Hag a zo mat ! emezañ.
Mont a ra da un all, ha memes tra ; bep taol e kouezh ur wezenn, hag en berr amzer e voe diskaret an alead gwez betek an diwezhañ ; glac'haret on gantañ.
En keit ma oa evel-se oc'h ober e glemmoù, ec'h erruas mab ar roue :
- Da drec'het am eus teir gwechn emezañ, Egl, ha da c'hoar a zo din.
- Ya, siwazh ! Kas anezhi ganit, ha kerzh kuit ar c'hentañ ar gwellañ. Dont a ra ar prins d'ar gêr, ha gantañ c'hoar an Egl. Met homañ na c'houlenne ket hen eurediñ c'hoazh, na zoken mont gantañ da balez ar roue ; lâret a ra ez ay da servijiñ en un ti mat bennak e kêr, e-pad daou vloaz, hep em reiñ da anaout evit gwelet hag eñ a chomo bepred fidel dezhi, evel m'en deus touet teir gwech.
- Setu aze, emezi, a-raok kimiadiñ, un hanter ma gwalenn hag un hanter ma mouchouer, 'vit m'ho po bepred soñj ac'hanon.
Kemeret eo da blac'h ar gambr en ti un aourfredour pinvik, hag ar priñs a zistro da balez e dad. Ankouaat a ra buan c'hoar an Egl, hag e teu da garet ur brinsez yaouank a oa el lez. Setu ma int dimezet asinet an deiz evit an eured ha lakaet ober ar gwalinier en ti an aourfredour 'lec'h ma oa plac'h ar gambr c'hoar an Egl. Ma voe pedet kalz, kalz a dud da festoù an eured ; an aourfredour hag e wreg a voe pedet ivez, ha zoken o flac'h ar gambr, dre ma oa ur plac'h a galz a feson vat. Homañ a lâras neuze d'he mestr ober dezhi ur c'hogig hag ur bolezig aour.
- Da betra? eme he mestrez.
- Ma lest da ober, ma mestrezig ; gwelet a refet hepdale da betra.
Graet e voe dezhi evel ma c'hoantae.
Erru deiz an eured, an aourfredour, e wreg hag e blac'h ar gambr a yeas d'ar palez, ha 'vel ma oa kontant bras hag e wreg nevez eus ar gwalinier hag ar braverioù a oa graet dezhe, e voent degemeret eus o zaol. C'hoar an Egl a oa deut ganti he c'hogig hag he folezig aour, hag an hanter he gwalenn hag an hanter he mouchouer a oa aet an daou hanter all anezhe gant mab ar roue. En defin ar pred, en em gavas e-kichen ar wreg nevez ; ma tennas he hanter mouchouer eus he godell.
- Sell ! eme ar wreg nevez, me am eus unan heñvel eus ho hini.
- Diskouezit un tammig.
- Sellit, ya 'vat, heñvel a-walc'h !
Ha kerkent ma voent tostaet an eil da egile e em begjont.
- Ar re-se, eme ar plac'h ar gambr, a zo bet 'vel-se c'hoazh.
O tennañ he mouchouer e-maez he godell, e oa kouezhet he hanter gwalenn war an daol ; ar wreg nevez, p'he gwelas, a grogas enni hag he zostaas ouzh an hanter all, a oa ganti ; ma em begjont krenn 'vel an daou hanter vouchouer. Setu hi souezhet bras.
- Na souezhet ket, priñsez, ar re-se a zo bet evel-se c'hoazh.
Tennañ a ra neuze eus he godell ar c'hogig hag ar bolezig aour, hag o lakaat war ur plad staen.
- Kaerañ da bezhioù! Alâre an holl.
Teurel a ra ur bizenn aour war ar plad. Kerkent ar c'hogig he zap hag he lonk.
- Aet eo ganit arre ! eme ar bolezig.
- Tav, tav ar c'hentañ a vo dit.
- Ya, mab ar roue a lâre din e vije fidel din, pa oa o vont da c'hoari bouloù gant an Egl.
Ar priñs, pa glevas, a zistroas da sellet. Teurel a ra ar plac'h ar gambr un eil bizenn aour war ar plad. Ar c'hogig he lonk kerkent.
- Aet eo ganit arre ! eme ar bolezig.
- Tav, tav, ar c'hentañ a vo dit.
- Ya, mab ar roue a lâre din ivez e vije fidel din, pa oa lâret dezhañ mont da gerc'hat dour gant an Egl.
An holl a oa souezhet, hag a c'houlenne an eil digant egile :
- petra eo kement-mañ?
Mab ar roue a selaoue hag a rae evezh mui evit hini.
Teurel a ra ar plac'h ar gambr un deirvet pizenn war ar pald, ha 'vit an deirvet gwech, ar c'hogig aour he lonk kerkent.
- Aet eo ganit arre ! eme ar bolezig.
- Tav, tav ar c'hentañ a vo dit.
- Ya, amb ar roue a lâre din ivez e vije fidel din, pa voe kaset gant an Egl da diskar un alead gwez-derv, gant un hach koad!
- Hola ! eme mab ar roue, en ur sevel, a-walc'h eo kement-mañ!
Hag eñ o tistreiñ neuze 'trezek e dad-kaer, hag o komz evel-henn :
- Me, ma zad-kaer, am boa un teñzaouer hag a oa warnezhañ un alc'hwezig ar c'hoantañ ; ma kollis ma alc'hwezig koant, hag e lakais ober unan nevez ; un nebeud amzer goude e kavis ma alc'hwez kozh, setu din bremañ daou alc'hwez, eus a behini e tlean em servijañ, an hini kozh pe an hini nevez?
- Doujañs hag enor a zo dleet bepred d'ar re gozh.
- Ma ! Ma zad-kaer, miret ho emrc'h, ,rak un all am eus kavet araozi : kollet e oa, hag am eus he c'havet a-nevez : setu-hi amañ !
Hag en em daoljont an eil en divrec'h egile, o ouelañ gant ar joa ! Dimezet e voent hag euredet, hag e-pad tri miz e padas ar gouelioù hag ar bombañsoù, festoù, c'hoarioù, dañsoù ha muzik ha cholori bemdez!
Tennet eus Kontadennoù ar bobl levrenn 2, pajenn 27, embannet gant Al Liamm, 1989
